برای تلاوت قرآن در مراتب مختلف، آداب خاصی هست. در مرتبه اول مراقبه که کلام ما در آن است. لازم است سالک به هنگام تلاوت قرآن، آداب زیر را ـ که از آیات و روایات بر میآید ـ مراعات کند.
الف) درحال طهارت و با وضو به تلاوت قرآن بپردازد.
ب) در حالی که مسواک کرده است، قرآن را تلاوت کند.
ج) با صوت زیبا تلاوت کند.
د) به هنگام تلاوت قرآن، گریه کند، یا حالت گریه داشته باشد.
ه) با جَهر متوسط بخواند؛ نه با صدای آهسته باشد و نه با صدای بسیار بلند.
و) در حال تلاوت، با اَدَب و با طمأنینه و رو به قبله باشد؛ چه نشسته و چه ایستاده و اگر نشسته میخواند، چهار زانو ننشیند و تکیه نکند.
ز) از روی «مصحف» تلاوت کند که نگاه در «مصحف» و تلاوت از روی آن، حساب خاصی دارد و در روایات، روی این موضوع تأکید شده است.
از رسول اکرم(ص) نقل گردید که فرمود:
«لیس شیء أشدّ علی الشّیطان من القرائة فی المصحف نظراً؛ چیزی برای شیطان سختتر و کوبنده تر از تلاوت قرآن از روی مصحف و با نگاه کردن در آن نیست».۱
در روایات نیز به برکات خاصه تلاوت از روی مصحف، اشاره ها رفته است که به لحاظ اختصار، از ذکر آنها صرفنظر میکنیم؛ طالبین میتوانند به بحار، ج۹۲، باب ۲۳ مراجعه کنند.
ح) قبل از شروع به تلاوت قرآن، استعاذه کند و سپس بسم اللّه الرحمن الرحیم بگوید و بعد به تلاوت بپردازد تا با عنایت خدای متعال، از دخالتهای شیطانی محفوظ بماند.
در آیه 98 سوره نحل آمده است:
«فاذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشّیطان الرّجیم ـ انّه لیس له سلطان علی الّذین آمنوا و علی ربهم یتوکّلون؛ وقتی قرآن را تلاوت میکنی، پناه ببر به خدای متعال از شیطان مطرود؛ البته شیطان را بر آنانی که ایمان آورده، به پروردگارشان توکل میکنند، تسلط و سیطره ای نیست».
قبل از شروع بگوید: «أستعیذ بالله السّمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم» یا بگوید: «أعوذ بالله السمیع العلیم من الشّیطان الرّجیم» و بعد بگوید: «بسم اللّه الرحمن الرحیم» و سپس تلاوت را شروع کند.
ط) ترتیل را مراعات نماید؛ ترتیل عبارت از این است که حروف و کلمات را روشن ادا کند و وقف ها را رعایت نماید. به بیان دیگر، آن چنان تند نخواند که حروف و کلمات و وقوف و فواصل به خوبی ادا نشود و نیز فاصله زیاد و غیر صحیح، در میان حروف و کلمات ندهد؛ به نحوی که حروف و کلمات، جدا از هم و غیر مرتبط باشند و در مجموع، باید حروف و کلمات را خوب، روشن و در عین حال متصل و مرتبط به هم ادا کند و وقوف و فواصل آیات را هم مراعات نماید و طوری بخواند که قلوب را به حرکت آورد و دلها را تکان دهد.
در آیه سوم سوره مزّمّل، خطاب به رسول اکرم(ص) آمده است:
«و رتل القرآن ترتیلا؛ و قرآن را با ترتیل مناسب آن بخوان».
حضرت موسی بن جعفر از پدران بزرگوار خود ـ صلوات اللّه علیهم اجمعین ـ نقل میکند که از رسول اکرم(ص) درباره آیه «ورتل القرآن ترتیلا» سوال شد و آن حضرت در توضیح و تفسیر آیه فرمود:
«بیّنه تبیاناً و لا تنثره نثر الرّمل و لا تهذّه هذالشّعر، قفوا عند عجائبه و حرّکوا به القلوب و لا یکون همّ أحدکم آخر السّورة؛۲ قرآن را روشن و واضح تلاوت کن و حروف و کلمات آن را جدا از هم و پراکنده مساز مانند پراکنده ساختن دانه های ریگ از یکدیگر و آن را سریع و تند تلاوت نکن؛ همانند تند خواندن شعر و وقتی به عجایب قرآن میرسید، توقف کنید و به تدّبر و تأمل بپردازید و با تلاوت آن، دلها را به حرکت آورید و با شتاب و بی تأمل نخوانید؛ به نحوی که بخواهید زود به آخر سوره برسید».
ی) به هنگام تلاوت قرآن، به چیز دیگری فکر نکند و متوجه آیات قرآن باشد.
ک: تدبر در آیات قرآن بکند که در این صورت، از انوار و هدایتها و از حقایق و معارف و از دقایق و اسرار قرآن کریم، به اندازه خود بهره مند خواهد شد. تلاوتی که در آن تدبر نباشد، آن چنان که باید، فایده نخواهد داشت.
این سخن بدان معنی نیست که اگر کسی اهل تدبر نباشد ـ یعنی معانی آیات را حتی در حد ترجمه نداند تا بتواند در حد خود به تدبر در آیات بپردازد ـ از تلاوت قرآن نتیجه ای نخواهد برد؛ بلکه چنین کسی هم با مراعات آن قسمت از آداب تلاوت که در امکانش هست، بهره خود را خواهد برد.
ل) حق آیات را مراعات نماید؛ به این معنی که به هنگام تلاوت قرآن، وقتی به آیات رحمت و جنت میرسد، از خدای متعال مسئلت کند که او را از اهل رحمت و جنت قرار دهد و از رحمت خود محروم و از جنت قرب خود دور نسازد و وقتی به آیات عذاب و آتش و آیات سخط و غضب میرسد، بترسد و به خدای متعال پناه ببرد که از اهل عذاب و آتش نباشد و مشمول سخط و غضب نگردد و از او بخواهد که وی را از نجات یافتگان قرار دهد و وقتی به آیات تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید میرسد، به تکبیر، تعظیم، تسبیح و تحمید حق بپرازد و وقتی به آیات استغفار و طلب عفو و مغفرت میرسد، استغفار کند و طلب عفو و مغفرت نماید و آن جا که به ذکر صالحان میرسد، از خدا بخواهد که او را نیز از آنان و در جمع آنان قرار دهد و آن گاه که به ذکر اهل ضلال و طغیان و ذکر اهل غفلت و استدراج میرسد، از خدا بخواهد که او را از ورود به جمع آنان حفظ کند و در هر موردی به تناسب دعا کند.
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود:
«اذا مررت بآیة فیها ذکر الجنة فاسأل اللّه الجنة و اذا مررت بأیة فیها ذکر النار فتعوّذ بالله من النّار؛ به هنگام تلاوت قرآن، وقتی به آیه ای رسیدی که در آن ذکر بهشت به میان آمده است، از خدا بهشت را بخواه و وقتی به آیه ای رسیدی که در آن ذکر آتش به میان آمده است، به خدا پناه ببر از آتش».۳
اینها قسمتی از آداب تلاوت قرآن کریم بود که با استفاده از آیات و روایات ذکر شد. در آخر به این آیه دقت کنیم که میفرماید:
«ان الذین یتلون کتاب اللّه و أقاموا الصلوة و أنفقوا ممّا رزقناهم سرّا و علانیةً یرجون تجارةً لن تبور؛ آنها که کتاب خدا را تلاوت میکنند، نماز را بپا میدارند و از آن چه به آنان روزی کرده ایم، پنهان و آشکار به نیازمندان انفاق مینمایند، امید تجارتی دارند که دائم و زوال ناپذیر است». ۴
تأکید و تذکر
به سالکان تأکید میشود که هر چه میتوانند در تلاوت قرآن و در مراعات آداب تلاوت، کاملاً جدّیّت کنند و به آنان تذکر داده میشود که این امر را مهم بشمارند و بدانند که هر چه در تلاوت قرآن کوشا باشند و به هنگام تلاوت آن، با آن سیر نمایند و فانی در آن باشند و به تعبیری، با آن وحدت یابند، به همان اندازه به «حقیقت نوری قرآن» نزدیک شده، در نتیجه «حقیقت نوریِ خود» را خواهند یافت؛ زیرا «حقیقت نوریِ انسان» از «حقیقت نوریِ قرآن» است و مرتبه ای از مراتب آن و این سرّی است که برای اهل آن معلوم است و از نااهل محجوب.
حقیقت قرآن، تجلّیات حقّ است که ورای این الفاظ ظاهر و مفاهیم ظاهری میباشد و در کتاب مکنون و نزد حضرت محبوب است؛ و انه لدینا لعلیّ حکیم و در عین حال، با همین الفاظ و مفاهیم، ظاهر و متجلی است.
«حقیقت نوری انسان»، اگر انسان به آن برسد، از جلوات و مراتب نازله «حقیقت قرآن» میباشد؛ نه چیزی دیگر و آن که از «حقیقت قرآن» دور ماند، از «حقیقت خود» دور گشته است و از حضرت محبوب هم محجوب و او در جهنّمِ همین دوری و فقدان، چنان معذّب خواهد بود که از وَهم ها دور است و از فکرها مستور.
1. بحارالانوار، ج 92، ص 202.
2. همان، ص 215.
3. همان، ص 216.
4. فاطر (35): 29.
